भारत अनादि काल से संस्कृति, आस्था, आस्तिकता और धर्म का महादेश रहा है। इसके हर भाग और प्रान्त में विभिन्न देवी-देवताओं से सम्बद्ध कुछ ऐसे अनेकानेक प्राचीन और (अपेक्षाकृत नए) धार्मिक स्थान (तीर्थ) हैं, जिनकी यात्रा के प्रति एक आम भारतीय नागरिक पर्यटन और धर्म-अध्यात्म दोनों ही आकर्षणों से बंधा इन तीर्थस्थलों की यात्रा [1] के लिए सदैव से उत्सुक रहा है।
यों तो तीर्थ की परिभाषाएँ अनेक हैं, पर शायद सबसे संक्षिप्त है- तीर्थी कुर्वन्ति तीर्थानि (जो स्थान मन-प्राण-शरीर को निर्मल कर दे, वही तीर्थ है। )" तीन प्रकारों के तीर्थ भारतीय मनीषा में उल्लिखित हैं- नित्य तीर्थ, भगवदीय तीर्थ और संत तीर्थ
- 6उत्तर भारत के तीर्थ
- 6.1कांगड़ा
- 6.2रिबालसर
- 6.3नैना देवी
- 6.4शुक ताल
- 6.5कुरुक्षेत्र
- 6.6दिल्ली
- 6.7मथुरा
- 6.8वृन्दावन
- 6.9गोकुल
- 6.10गोवर्धन
- 6.11नंदगांव
- 6.12बरसाना
- 6.13कामवन
- 6.14गढ़मुक्तेश्वर
- 6.15कर्णवास
- 6.16राम घाट
- 6.17सम्भल
- 6.18सोरों शूकरक्षेत्र
- 6.19गोला गोकर्णनाथ
- 6.20नेमिषारण्य
- 6.21मिश्रिख
- 6.22धौतपाप
- 6.23ब्रह्मावर्त (बिठूर)
- 6.24कानपुर
- 6.25चित्रकूट
- 6.26प्रयाग
- 6.27अयोध्या
- 6.28नंदीग्राम
- 6.29वाराणसी
- 7पूर्वी भारत के तीर्थ
- 8दक्षिण भारत के तीर्थ
- 8.1मल्लिकार्जुन (श्रीशैल)
- 8.2अहोबिल
- 8.3आरसाबिल्ली
- 8.4श्रीकूर्मम
- 8.5सिंघचालम
- 8.6पीठापुरम
- 8.7द्राक्षारामम
- 8.8कोटिपल्ली
- 8.9राजमहेंद्री
- 8.10भद्राचलम
- 8.11विजयवाड़ा
- 8.12पना नृसिंह
- 8.13चेन्नई
- 8.14तिरुवत्तियूर
- 8.15तिरुवल्लूर
- 8.16श्रीपेरुम्बदूर (भूतपुरी)
- 8.17तिरुक्कुलूकुन्नम (पक्षी-तीर्थ)
- 8.18महाबलीपुरम
- 8.19तिरुपति बालाजी
- 8.20कालहस्ती
- 8.21अरुणाचलम(तिरुवन्नमले)
- 8.22पांडिचेरी
- 8.23कांची
- 8.24चिदंबरम
- 8.25मायूरम
- 8.26तिरुवारूर
- 8.27मन्नारगुडी
- 8.28कुम्भ्कोणम
- 8.29तंजावूर
- 8.30तिरुवाडी
- 8.31तिरूचरापल्ली
- 8.32पलणी
- 8.33रामेश्वरम
- 8.34मदुरै
- 8.35श्रीविल्लीपुत्तूर
- 8.36तेनकाशी
- 8.37तिरुनेलवेली
- 8.38तोताद्री
- 8.39कन्याकुमारी
- 8.40शुचीन्द्रम
- 8.41त्रिवेंद्रम (तिरुवंतपुरम)
- 8.42जनार्दन
- 8.43कालडी
- 8.44त्रिचूर
- 8.45गुरुवायूर
- 8.46मेलचिदंबरम
- 8.47सुब्रमण्य क्षेत्र
- 8.48बंगलुरू
- 8.49शिवसमुद्रम
- 8.50सोमनाथपुर
- 8.51श्रीरंगपट्टन
- 8.52मैसूर
- 8.53नंजनगुड
- 8.54मेलुकोटे
- 8.55बाणावर
- 8.56वेल्लूर
- 8.57हालेविद
- 8.58हरिहर
- 8.59श्रृंगेरी
- 8.60उदीपी
- 8.61शालिग्राम क्षेत्र
- 8.62पंचाप्सरस-क्षेत्र
- 8.63मूकाम्बिका
- 8.64अम्बुतीर्थ
- 8.65हम्पी (किष्किन्धा)
- 9दक्षिण-मध्य भारत के तीर्थ
- 9.1वाई
- 9.2महाबलेश्वर
- 9.3पंढरपुर
- 9.4नरसिंहपुर
- 9.5वार्सी
- 9.6कोल्हापुर
- 9.7गोरेगांव (मुम्बई)
- 9.8घृष्णेश्वर
- 9.9एलोरा
- 9.10दौलताबाद
- 9.11अजंता
- 9.12पेठन
- 9.13अवढा नागनाथ (नागेश)
- 9.14पुरली बैजनाथ
- 9.15पुणे
- 9.16आलंदी
- 9.17देहू
- 9.18भीमशंकर (भीमाशंकर)
- 9.19नासिक पंचवटी
- 9.20शिरडी
- 9.21त्रयम्बकेश्वर
- 9.22मुंबई
- 9.23सूरत
- 9.24भरूच
- 9.25वड़ोदरा | बडौदा
- 9.26चांपानेर
- 9.27चाणोद
- 9.28महीसागर
- 9.29खम्भात
- 9.30डाकोर
- 9.31अहमदाबाद
- 9.32द्वारका
- 9.33नारायणसर
- 9.34द्वारिका धाम
- 9.35पोरबंदर
- 9.36वेरावल (प्रभास पाटन) सोमनाथ
- 9.37गिरनार (जूनागढ़)
- 9.38वडनगर
- 9.39अम्बाजी
- 10पश्चिम भारत/ उत्तर-मध्य भारत के तीर्थ
DOWNLOAD- हमारे प्रसिद्ध तीर्थ स्थान
www.thirukalukundram.in
ReplyDelete